Eisler On The Go
Eerst als beroemdheid gastvrij onthaald, word je vijftien jaar later het land uit gezet. Wat doet dat met je? Musical-grootheid Jon van Eerd toont zich van zijn serieuze kant in de muziektheatervoorstelling Eisler On The Go. De Verenigde Staten anno 1947: een hardvochtig politiek klimaat dat angst koestert en voedt, over heimwee, over botsende wereldbeelden en neurotische fixaties op slecht begrepen ideologieën. Verontrustend actueel.
Hanns Eisler is een van de eerste slachtoffers van de politieke veroordelingen door de House Un-American Activities Committee (HUAC). Een reeks van Hollywood-producenten en acteurs zal na Eisler nog voor deze commissie verschijnen en beschuldigd worden van staatsvijandige activiteiten.
De heksenjacht op sympathisanten van het communisme, gebaseerd op een fel Republikeinse ideologie, markeert een radicale ommekeer in het buitenlands beleid van de Verenigde Staten. Niet langer is Rusland een bondgenoot van de Verenigde Staten, maar een felle opponent. Hard en onherroepelijk is de breuk met de sociaal-democratische New-Deal-politiek van Theodore Roosevelt die in 1946 overlijdt. HUAC is er veel aan gelegen om diens erfenis in een kwaad daglicht te stellen over de rug van schrijvers, filmmakers en componisten heen.
Dramaturgie
In Eisler On the Go stelt Paul Oomens twee werelden tegenover elkaar: een argwanende Duitse componist tegenover een evenzeer argwanende Amerikaanse overheid, elk met hun eigen (muzikale) taal. Eenling tegenover collectief, verdediger tegenover aanvaller, vertwijfeling tegenover arrogantie, de aangeklaagde Hanns Eisler in een ‘ring-fight’ tegenover de aanklager Robert Stripling. De waarheid zegeviert niet. We zien botsende wereldbeelden die gedoemd zijn elkaar nooit te raken of te beïnvloeden. Er zijn alleen verliezers. De componist vertrekt verbitterd. De aanklager blijft evenzeer knarsetandend achter, verstoken van elk gevoel van redelijkheid en nog vele processen te voeren tegen schimmen van een vijandige ideologie.
De voorstelling bouwt via een reeks van gevarieerde toneelscènes langzaam op naar de anti-climax van de zittingen van het comité. Steeds onderbreekt een song. Eerst zien we Hanns en zijn vrouw Louise ontspannen aan de rand van een zwembad in Californië. Wat later treft Louise in Washington in een grand café een medewerkster van HUAC die haar interviewt, op zoek naar compromitterend bewijsmateriaal dat naar de pers gelekt zou kunnen worden. Louise bijt fel van zich af via een song van Blitzstein (Joe Worker). Dezelfde medewerkster is intussen verliefd op de voorzitter van de commissie. We zien hoe Stripling zich voorbereidt op de verhoren, zichzelf verliezend in een te hoog gestemd zelfbeeld (Smoking Glasses). Ook haakt zijn vriendin af door zoveel fanatisme (One Kind Word). En we zien de vertwijfeling bij Hanns toenemen, op zoek naar een redelijke uitweg en zijn hart gevuld met heimwee naar een vaderland dat niet meer bestaat (Heimkehr).
1938
het echtpaar Eisler verwerft visa voor de Verenigde Staten
Historisch materiaal
Eisler On the Go is een muzikaal en theatraal commentaar op de HUAC-verhoren van Hanns Eisler op 24, 25 en 26 september 1947. Deze verhoren zijn woord voor woord overgeleverd en uitgebreid gedocumenteerd. Dit geldt ook voor geheime notities van de FBI, tot en met verslagen van spionerende agenten aan toe. De toneeltekst baseert zich, naast deze overheidsdocumenten, op typescripts van Hanns Eisler zelf, zoals de rede die hij voor de commissie wil uitspreken, maar waarvan de voordracht hem bruusk verboden wordt. Minstens zo’n belangrijk ingrediënt in deze productie zijn de persoonlijke, geagiteerde teksten van hoofdaanklager Robert E. Stripling. Diens polemische The Red Plot Against America uit 1948 is een stille getuige van de angst die justitie en politici maar wat graag aanwakkeren onder de eigen bevolking en waar aanvankelijk velen voor zwichtten. Aanklager Stripling komt daarmee zeker zo tot leven als de aangeklaagde componist.
openingsblad van The Red Plot Against America
Muzikaal materiaal
De songs van Marc Blitzstein en Hanns Eisler vormen het muzikale geraamte van de voorstelling. De aanklagers, het tribunaal en de pers zijn vooral vertegenwoordigd in de songs van Marc Blitzstein (1905-1964), wiens muziek uit de jaren ’30-48 zeer beïnvloed wordt door de muziek van Hanns Eisler en Kurt Weill. De songs van Blitzstein worden in Nederland helaas zelden uitgevoerd en horen tot de krachtigste vocale muziek uit de 20ste eeuw.
De persoon van Hanns Eisler en diens vrouw zingen, op een enkele uitzondering na, liederen van Hanns Eisler zelf, in het Duits. De meeste liederen zijn ontleend aan The Hollywood Songbook, door sommigen wel gezien als de moderne pendant van Schubert’s Winterreise. Op deze manier komen de Duitse Lied– en Amerikaanse song-traditie bij elkaar, deels complementair, deels als contrast.
De derde muzikale laag wordt gevormd door losse delen uit twee (instrumentale) septetten van Hanns Eisler. Het eerste septet dateert van 1941 en is gebaseerd op Amerikaanse kinderliedjes. Het tweede septet schrijft Eisler in 1947 en is bedoeld als nieuwe filmmuziek voor Charlie Chaplin’s The Circus uit 1929. Tenslotte zijn delen te horen uit de cyclus Vierzehn Arten den Regenbogen zu beschreiben (1941), ook filmmuziek, dit keer bij de documentaire Regen van Joris Ivens.
Het zijn deze drie instrumentale werken die klinken tijdens het afscheidsconcert dat vrienden van Hanns Eisler op 28 februari 1948 in de Town Hall in New York voor hem organiseren. Ook kiezen de vrienden van Hanss Eisler ervoor om tijdens dit concert de film van Joris Ivens compleet te vertonen met een live-uitvoering van de nieuw gecomponeerde filmmuziek. Met een toelichting van Leonard Bernstein.
In de voorstelling is, tot slot, ook een song verwerkt van Woody Gutthrie. Aan zijn Eisler On The Go is ook de titel ontleend van de productie. De song raakt de thematiek van censuur en vertwijfeling over politieke willekeur.
trailer van Tim Robbin’s The Cradle Will Rock (1936) gebaseerd op de gelijknamige musical-opera van Marc Blitzstein
A Nickel Under the Foot uit The Cradle Will Rock
documentaire Regen van Joris Ivens met speciaal daarvoor gecomponeerde muziek van Hanns Eisler
1942
Hanns Eisler in Hollywood
Woody Gutthrie
Eisler on the go,
Eisler on the move
Brother is on the Vinegar truck and
I don’t know what I’ll do
I don’t know what I’ll do,
I don’t know what I’ll do
Eisler’s on the come and go and
I don’t know what I’ll do
Eisler on the farm,
Eisler on the town
Sister in the tickly bush and
I don’t know what I’ll do
Eisler on the boat,
Eisler on the ship
Daddy on the henhouse roof and
I don’t know what I’ll do
Eisler in the jailoe,
Eisler back at home,
Rankin scratch his head and cry and
I don’t know what I’ll do
Eisler him write music,
Eisler him teach school,
Truman him don’t play so good and
I don’t know what I’ll do
1944
Louise Jolesch, de geliefde van Hanns Eisler, in Californië, werkt veel teksten van Eisler uit.
1944
Hanns Eisler in Californië
Bezetting en cast
vocale solisten
Hanns Eisler, componist, bariton: Jon van Eerd
Lou(ise) Jolesch, Eisler’s vrouw, mezzosopraan: Ekaterina Levental
Robert E. Stripling, hoofdaanklager HUAC, bariton: Vitaly Rozynko
John Parnell Thomas, voorzitter HUAC, bas: Mitchell Sandler
Helen Campbell, medewerkster van Stripling en Thomas, sopraan: Evi De Jean
instrumentaal ensemble
viool I (John S. Wood, lid HUAC), viool II (Richard B. Vail, lid HUAC), altviool (John E. Rankin, lid HUAC), cello (John McDowell, lid HUAC), klarinet (Karl. E. Mundt, lid HUAC), fluit (Mary, geliefde van Stripling), fagot (Ruth Fischer, zus van Eisler): New European Ensemble
piano (advocaat Greenberg): Kimball Huigens
Alle instrumentalisten zijn tevens acteur en spreken toneelteksten uit. Zij maken integraal onderdeel uit van het toneelbeeld en van de dramatische handeling.
artistieke leiding
Paul Oomens, dramaturgie, teksten
Machteld van Bronkhorst, regie
Emlyn Stam, muzikale leiding
1947
Robert Nixon en Robert Stripling bereiden een verhoor van de HUAC-commissie voor
Financiering en speellijst
Financiering en speellijst
Met dank aan: Fonds Podiumkunsten, Prins Bernhard Cultuurfonds, VSB Fonds en het Amsterdams Fonds voor de Kunst.
De productie is in het Amsterdamse Compagnietheater in wereldpremière gegaan tijdens het Festival Theater Na De Dam op 4 mei 2017. Ook op 5 mei is de voorstelling daar te zien geweest. Daarna ging de productie op tournee naar Groningen, Terneuzen, Hengelo, Zwolle, Den Haag en Apeldoorn.
De voorstelling vereist een middelgrote zaal en kan ook op een vlakke vloer worden geproduceerd. KamerOperaProject verzorgde een uitgebreide randprogrammering met lezingen, koormuziek en films in Amsterdam en in Hengelo. Voor het middagprogramma op 4 en 5 mei is tevens een succesvolle crowdfunding-actie opgezet en afgerond via VoorDeKunst.
1947 of 1948
Robert Stripling (midden) tijdens een HUAC-meeting
25 september 1947
Hanns Eisler getuigt voor de HUAC-commissie
Hanns Eisler verlaat de Verenigde Staten
Kort voordat Hanns Eisler en zijn vrouw Louise Jolesch het vliegtuig naar Praag in stappen, verklaart Hanns Eisler op de luchthaven LaGuardia in New York op 26 maart 1948:
I leave this country not without bitterness and infuriation. I could well understand it when in 1933 the Hitler bandits put a price on my head and drove me out. They were the evil of the period; I was proud at being driven out. But I feel heart-broken over being driven out of this beautiful country in this ridiculous way.
Een kernachtige verwoording van Eisler’s verbijstering over de wijze waarop de Amerikaanse politieke elite met hem om is gesprongen..
26 maart 1948
Hanns Eisler en Louise Jolesch vertrekken verbitterd per vliegtuig naar Praag vanaf LaGuardia Airport in New York.
